Jednym z popularnych gatunków malarskich jest portret, zwany też konterfektem, terminem pochodzącym od włoskiego czasownika nazywającego czynność naśladowania. Portret jest autorskim, subiektywnym odwzorowaniem konkretnej osoby albo grupy osób, obok zewnętrznego podobieństwa powinien odzwierciedlać również charakter osoby portretowanej. W historii malarstwa nie każdemu portretowi jednak można zaufać i nie każda epoka szanowała ten gatunek.
Co powinniśmy wiedzieć o malowaniu portretu?
Portrety w malarstwie najczęściej maluje się z natury, czyli przenosi na płótno wizerunek danej osoby, malując ją w czasie rzeczywistym. Ale portret można również namalować na podstawie innych przekazów, korzystając z fotografii czy opisu, w ten sposób powstają np. portrety pośmiertne czy imaginacyjne. W historii malarstwa znany jest również wizerunek powstały bez intencji odzwierciedlania prawdziwych cech fizjonomii oferując portret idealny czy też idealizujący i symboliczny.
Dzieła sztuki w postaci portretów wypracowały sobie również na przestrzeni wieków różnorodne ujęcia, poprzez odzwierciedlenie samej twarzy, przedstawienie popiersia aż do półpostaci czy postaci całej. Obraz będący portretem może przedstawiać wyłącznie jedną osobę i będzie to portret pojedynczy, ale może również obrazować kilka czy grupę osób, zamieniając się w portret zbiorowy.
W portrecie najważniejsza jest głowa
Bez względu na wielkość i obszar obrazowania postaci najważniejsza w portrecie jest głowa modela i kierunek jej spojrzenia. Model może patrzeć bezpośrednio na odbiorcę czy też na malarza a jego frontalną postawę określa się jako en face, jednak znacznie dłuższą historię w malarstwie posiada ujęcie z profilu lub ujęcie półprofilowe, pośrednie pomiędzy en face a pełnym profilem. Portret korzysta również z ujęcia zwanego en trois quarts wyróżniającego twarz zwróconą w bok oraz profil perdu swoisty ćwierćprofil.
Sposób obrazowania głowy i twarzy modela ma znaczenie w kontekście celu, dla jakiego wykonywany jest portret. Ewolucja konwencji portretowych związana była bowiem ściśle z funkcją portretu, zależną od czynników społecznych oraz artystycznych. Wizerunek modela może mieć bowiem charakter prywatny, tworząc w ten sposób element prywatnej kolekcji malarstwa, ale też portret może mieć charakter oficjalny i reprezentacyjny, pełniąc w ten sposób funkcję ceremonialną. To ostateczna funkcja portretu determinowała wybór techniki, rozmiar dzieła, wybór ujęcia, dobór stroju, gestu, mimiki, atrybutów oraz tła. W zależności od przeznaczenia portret otrzymywał odmienną ścieżkę prezentacji i “życia”.
Autoportret i kryptoautoportret
Portrety w malarstwie wyróżniają się jeszcze innymi specyficznymi cechami, do których z pewnością zalicza się autoportret, czyli wizerunek malarza przeniesiony przez niego samego na płótno. Kryptoautoportret z kolei to dzieło, które zawiera rysy twarzy autora dzieła wpisane w postać historyczną lub biblijną. Zabieg ten, popularny szczególnie w okresie renesansu, dostarcza do dziś mnóstwo emocji i pomaga rozwiązać wiele zagadek nurtujących współczesnych badaczy.
Wraz z rozwojem fotografii portret utracił swoją funkcję i znaczenie informacyjne, a stał się podmiotem poszukiwań twórczych. XX wiek w malarstwie dostarczył mnóstwo idei i autorskich teorii anektujących portret jako artystyczny środek wyrazu poglądów na malarstwo. Ta tendencja, mimo że uległa wielu przekształceniom, nadal utrzymuje się we współczesnej sztuce, przenosząc jednak ciężar dzieła w sferę emocji i subiektywnej oceny oraz instynktu twórcy.
